Το μοντάζ στον S. Eisenstein

Το μοντάζ στις βουβές σοβιετικές ταινίες της επαναστατικής σοβιετικής περιόδου και ειδικότερα στις ταινές τού Eisenstein χαρακτηρίζεται απο τις οπτικές και νοηματικές συγκρούσεις των πλάνων μεταξύ τους. Για αυτό και ο Eisenstein, όχι μόνο μεγάλος σκηνοθέτης μα και σπουδαίος θεωρητικός του κινηματογράφου, το χαρακτήρισε ως μοντάζ των συγκρούσεων και της έλξης ανάμεσα στα διαδοχικά πλάνα. Η συνένωση των πλάνων γινόταν συνήθως με σκοπό τη σύγκρουσή τους, έτσι ώστε να παράγονται από αυτή τη σύγκρουση ιδέες και το επακόλουθο... σοκ του θεατή. Ο σκηνοθέτης έγραψε ότι η παράθεση δύο κομματιών ταινίας μοιάζει πιο πολύ με το γινόμενο παρά με το άθροισμά τους, ως προς το ότι το αποτέλεσμα διαφέρει ποιοτικά από την παράθεση και την πρόσθεση του καθενός από τα συστατικά.
Ο Eisenstein στη βουβή περίοδο του έργου του αποφάσισε να τοποθετήσει στη ροή του φιλμ του δυνατά πλάνα χωρίς άμεση σχέση με τη ροή της ιστορίας ή της αφήγησης, για να προκαλέσει έντονες συγκινήσεις και σκέψεις.

Στον Οκτώβρη (1926) ο Eisenstein τοποθετεί ανάμεσα στις εικόνες των μενσεβίκων που ρητορεύουν μάταια, λέγοντας πράματα που δε στέκουν, τα πλάνα μουσικών που παίζουν, ανιαρά, άρπα. Αυτός ο παραλληλισμός δεν προκύπτει άμεσα από την αφήγηση και την εξέλιξή της, αλλά δικαιώνεται μόνο νοηματικά, ωα μια κινηματογραφική μεταφορά που βασίζεται στην παράξενη αντιπαράθεση των πλάνων.

Στην Απεργία (1925) συνδέει άμεσα τις εικόνες της καταστολής των απεργούντων προλεταρίων με πλάνα σφαγμένων ζώων. Αυτή η αντιπαράθεση πλάνων δεν προκύπτει από τη φυσική συνέχεια της αφηγούμενης ιστορίας, εμπεριέχει μια κάποια αφηγηματικά αυθαιρεσία, όμως, διακιώνεται δραματικά και νοηματικά, από το συνειρμό του θεατή. Ο σκηνοθέτης παραλληλίζει το φόνο των εργατών με αυτόν των ζώων στο σφαγείο. Εδώ έχουμε να κάνουμε με αϊζενσταϊνικό μοντάζ των έλξεων. Έχει τα βασικά χαρακτηριστικά του διανοητικού μοντάζ που ο σκηνοθέτης θα αναπτύξει και τελειοποιήσει στο μεταγενέστερο έργο του, ιδίως στον Οκτώβρη.

Στην αρχή του Θωρηκτού Ποτέμκιν (1925) το γκρο πλάνο του σκουληκιασμένου κρέατος πάνω στο οποίο είναι ακουμπισμένα τα γυαλιά του στρατιωτικού γιατρού (ο οποίος αποδέχεται τη σίτιση των ναυτών με σάπιο κρέας) αποτελεί μια μεταφορά που παραπέμπει στη διαφθορά του τσαρικού καθεστώτος.


Ο Eisenstein διαχωρίζει τις μεθόδους του μοντάζ σε διαφορετικές κατηγορίες.

• Μετρικό μοντάζ: με κριτήριο το μήκος των πλάνων
• Ρυθμικό μοντάζ: αποσκοπεί στην αίσθηση του ρυθμού με βάση το περιεχόμενο της εικόνας των πλάνων
• Τονικό μοντάζ: θεμελιώνεται σε χαρακτηριστικά περιεχομένου ή εικαστικής υφής που καθορίζουν το συγκινησιακό περιεχόμενο της σκηνής.
• Αρμονικό μοντάζ: δεν περιορίζεται σε δεσπόζουσας σημασίας χαρακτηριστικά αλλά περιλαμβάνει το σύνολο των εκφραστικών και δομικών στοιχείων των διαδοχικών πλάνων. Η σύνθεση αυτών των χαρακτηριστικών δημιουργεί κορυφώσεις της δραματικής έντασης που καθιστούν αναγκαία την αποκατάσταση της συγκινησιακής ισορροπίας.
• Διανοητικό μοντάζ: παράγει νέα νοήματα με συνδυασμούς και αντιπαραθέσεις πλάνων με διαφορετικό εκφραστικό ή δομικό περιεχόμενο.
• Κάθετο μοντάζ: μέθοδος εικόνας και μουσικής βασισμένη στο περίγραμμα της μελωδίας στην παρτιτούρα και της μορφολογικής υφής.